Samoa, Duitsers en Kokosnoten

Samoa is een treurig eilandenrijk, gesitueerd in de Stille Zuidzee, zo'n 3,000 kilometer noordoostelijk van Nieuw-Zeeland. Het wordt ruw verdeeld door de internationale datumgrens. Bovendien is (westelijk) Samoa een onafhankelijke staat, terwijl (oostelijk) American Samoa een kolonie is van de Verenigde Staten. Geen idee, waarom dat land die paar eilanden in bezit wil houden, maar ze zullen er wel een strategische reden voor verzonnen hebben. American Samoa is zo klein dat bewoners niet eens het Amerikaanse staatsburgerschap hebben. Ze zitten er dus wat tussenin en dat is eigenlijk het lot van alle Samoanen.

De ontdekking van Samoa
De Nederlandse ontdekkingsreiziger Jacob Roggeveen (1659-1729) was de eerste westerling die Samoa zag liggen. Al eerder had hij op diezelfde reis op 5 april 1722 (het) Paaseiland zien liggen en op 13 juni 1722 ontwaarde hij de eerste vlekjes van wat nu Samoa is.

Natuurlijk behoorden zowel Paaseiland als Samoa al eeuwenlang tot de invloedssfeer van de Polynesiërs en is het beter te zeggen dat ze de twee schepen (de Arend en de Tienhoven) van Jacob Roggeveen ontdekten toen hij door Polynesische wateren zeilde.

De Samoaanse archipel leed lang een wat vergeten bestaan en alleen wat missionarissen probeerden er hun geloof te slijten.

Duitse handelsfirma's op Samoa
Omdat het allergrootste deel van de wereld intussen verdeeld was tussen koloniale machten, waaronder Nederland (Nederlands-Indië) en België (Belgisch-Congo), konden Duitse handelsfirma's maar lastig voet aan de grond krijgen.

In de Stille Zuidzee bevonden zich nog wat plukjes eilanden die niet opgeëist waren, simpelweg omdat ze te excentrisch lagen om economisch verantwoorde activiteiten te kunnen ontwikkelen. Voor die Duitse handelsfirma's was het echter een uitgelezen kans om toch nog ongestoord activiteiten te ontplooien. Der Heimat had vooral kokosolie nodig en een tweetal Duitse firma's besloot rond 1855 op Samoa die kans te grijpen: de in Hamburg gevestigde firma Johann Cesar Godeffroy & Son (est. 1837) en Ruge, Hedemann & Co. (est. 1875), al werkte de laatste op een veel kleinere schaal.

Beide handelsbedrijven kochten in eerste instantie zo veel mogelijke kopra van de inlanders, maar dat leverde te weinig op. Daarna kochten ze grote stukken land en beplantten dit met kokospalmen. Gedurende de tweede helft van de 19e eeuw breidde de Duitse invloed op Samoa zich uit met de introductie van grootschalige plantage-activiteiten voor de teelt van kokosnoot, cacaobonen en rubberbomen, vooral op het eiland Upolu, waar Duitse bedrijven de verwerking van kopra en cacaobonen monopoliseerden.

Blackbirding
De Polynesiërs hadden niet zoveel zin om zich op die plantages in het zweet te werken. Daarom moesten arbeiders van heinde en verre worden aangevoerd. Dat ging niet altijd vrijwillig en die praktijk noemt men tegenwoordig 'blackbirding'. Dat is het met valse voorwendselen ronselen van (vaak) Chinezen om ver van hun vaderland te werken in (vaak) mensonterende omstandigheden. Er bestaat (vaak) weinig verschil tussen 'blackbirding en slavernij. De geschiedenis noemt (vaak) ook koelies als voorbeeld van blackbirding en ook op Nederlands-Indië werkten deze contractarbeiders (vaak) onder slechte omstandigheden op de plantages.

Samoa als Duitse Kolonie
Omdat Duitsland veel te laat wat koloniale ambities vertoonde was de wereld al grotendeels tussen de grootmachten verdeeld. Wat overbleef waren wat stukken Afrika en wat plukjes eilanden in de Stille Zuidzee. Deutsch-Neuguinea bestond uit het noordelijke deel van wat nu Papoea-Nieuw-Guinea heet plus een aantal eilanden in de Stille Oceaan. Samoa behoorde daar, vreemd genoeg, niet toe en vormde een apart protectoraat.

[De Duitsche vlag wordt gehesen]

Tussen 1880 en 1890 vonden Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Duitsland alle drie dat ze recht hadden op (delen van) Samoa. Om hun claim kracht bij te zetten vestigden ze handelsposten op de eilanden. Een Salomonsoordeel verdeelde de eilanden in de 1890s onder de drie grootmachten en in 1899 tussen de Verenigde Staten en Duitsland.

Deutsch-Samoa was tussen 1900 en 1920 een Duitse kolonie. Het omvatte de eilanden Upolu, Savai'i, Apolima en Manono. Ze behoren nu allemaal tot (westelijk) Samoa. De werkelijke tijdsspanne van de kolonie was zelfs nog korter. Tijdens de Eerste Wereldoorlog nam New Zealand in augstus 1914 namelijk het gezag over de eilanden over en gaf het na het staken van de vijandelijkheden in 1918 niet weer terug aan Duitsland. Dat westelijk deel van Samoa werd pas in 1962 een onafhankelijke staat.

Samoa in de Tweede Wereldoorlog
In het spoor van de handelshuizen trokken uiteraard ook andere, vaak wat ontheemde Duitsers naar het tropische stukje paradijs dat Samoa genoemd werd. Ook in de Tweede Wereldoorlog bleek dat je wel Duitsers uit Duitsland kunt halen, maar Duitsland niet uit de expats. Op Samoa was namelijk een kleine afdeling van de NAZI-partij actief.

Alfred Matthes (1909-1964) verbouwde cacao en koffie. Hij werkte ook een periode in de ananasfabriek in Tuvao. Hij richtte in 1934 op Samoa een plaatselijke afdeling van de NSDAP op. Op foto's zie je een paar van hen parmantig in een kolderiek tropenuniform en met hakenkruisvlag door de straten van Upolu marcheren. Na de oorlog bleek uit documenten dat de plaatselijke partij slechts 12 leden had gehad. Een probleem was echter dat enkele leden getrouwd waren met inlandse vrouwen en daarom probeerden ze via 'onderzoek' aan te tonen dat ook Polynesiërs tot het Arische ras behoorden. Matthes claimde dat Hitler persoonlijk met die visie instemde, maar nergens is daarvoor enige bewijs te vinden. Ikzelf vind het zeer twijfelachtig dat der Führer zich met dit soort trivialiteiten bezig zou houden.

Het tegenwoordige Samoa
Samoa heeft dus een treurige geschiedenis achter de rug. Tegenwoordig is het niet veel beter. Een dieet van veel kokosolie in lokale gerechten en door de Amerikanen geïntroduceerd fastfood heeft er voor gezorgd dat de Samoanen tot de dikste bevolking ter wereld horen. Bijna de helft van hen is obees, waardoor ook hart- en vaatziekten tot de belangrijkste doodsoorzaken behoren[1][2].

De economie van Samoa draait voornamelijk op de export van kokosnoten en in mindere mate die van bananen en ananassen. De verarmde bevolking wordt financieel gesteund door Samoanen in den vreemde. Overigens leven er nog steeds nazaten van de Duitse kolonisten op Samoa.

[1] Seiden et al: Long-term trends in food availability, food prices, and obesity in Samoa in American Journal of Human Biology - 2012
[2] Siaki et al: A cultural perspective of Samoans' perceived risk of cardiovascular disease and diabetes in Journal of Cardiovascular Nursing - 2012